معرفی کتاب چلچراغ شیراز

همه ما مزار حضرت احمد بن موسی(ع) در شیراز را که به شاهچراغ مشهور است می‌شناسیم و در سفرهایمان به شیراز، به این حرم زیبا با آن آینه‌کاری‌های فوق‌العاده‌اش هم سر می‌زنیم. با این حال اطلاعات ما درباره زندگی، ولادت، شهادت یا درگذشت و سایر مسایل مربوط به این برادر امام رضا(ع) کم است. نه فقط ما که دانشمندان و صاحبان کتاب‌های تاریخی هم در این باره چندان تحقیقی انجام نداده‌اند. مثلا درباره درگذشت یا شهادت او هم روایت‌های مختلفی در منابع تاریخی ذکر شده است.

بنا به برخی منابع تاریخی، احمد بن موسی در زمان ولایتعهدی امام رضا(ع) و مدتی پیش از شهادت آن حضرت، همراه با جماعتی از خاندان و بستگان، به سمت ایران حرکت کرد تا پیش برادرش بیاید. اما مامورانِ خلیفه مأمون در نزدیکی شیراز با او می‌جنگند و چون در همین حین خبر شهادت امام رضا(ع) به گوش یاران احمد می‌رسد، او را تنها می‌گذارند و احمد بن موسی هم ناگزیر میدان را ترک می‌کند و تا زمان وفاتش زندگی مخفی دارد. اما یک گروه دیگر از منابع، می‌گویند احمد در بغداد ساکن بود و پس از دریافت خبر درگذشت ناگهانی امام رضا(ع) به خونخواهی برادرش و انتقام از مامون، قیام می‌کند و در قم و ری با سپاهیان مامون جنگید و سرانجام به خراسان رفت و نزدیک اسفراین در جنگ با سپاه مامون به شهادت ‌رسید. می‌بینید که بین این دو روایت تفاوت‌های بسیار زیادی هست. دکتر جلیل عرفان‌منش که سابقه تالیف کتابِ مشهورِ «جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو» را هم دارد، در کتاب «چلچراغ شیراز» دست به تحقیقی گسترده و اساسی در مورد شخصیت، زندگی و زمانه احمد بن موسی(ع) زده است و سعی کرده تا از بین این روایات پراکنده، روایت درست و دقیق‌تری به دست بدهد.

حدود نیمی از کتاب درباره زندگی احمد بن موسی(ع) است و حدود نیم دیگر آن (از صفحه ۱۰۶ تا ۲۲۵) به بررسی صحت انتساب مزار شاهچراغ به آن حضرت بررسی کرده است. در بخش اول، نکات کمتر شنیده‌ای از تاریخ اسلام را شاهد هستیم. مثل موضوع قیام ابوالسرایا، علیه حکومت عباسی که موفق به فتح شهرهایی از کوفه تا اهواز هم شدند ولی عاقبت این قیام شکست خورد و خودش یکی از عوامل موثر در تصمیم مأمون برای سپردن ولایتعهدی به حضرت رضا(ع) بود. در این کتاب از نقش احمد بن موسی و برادران امام رضا(ع) در این قیام می‌خوانیم. در بخش دوم، نویسنده ابتدا همه بقعه‌های منسوب به امامزاده احمد در شهرهای مختلف (از جمله اسفراین) را بررسی می‌کند، سپس روایت‌های مختلف درباره شخصیت مدفون در حرم شاهچراغ را نقل و نقد می‌کند و با روش حذف روایات دیگر، اثبات می‌کند که این حرم، حتماً متعلق به امامزاده احمد بن موسی(ع) برادر امام هشتم(ع) است. در ادامه کتاب، توضیحاتی در مورد شخصیت‌های تاریخی که در متن به آنها اشاره‌ای شده بود آمده تا مثلا خواننده بداند اگر جایی به اسم عضدالدوله دیلمی برخورد، او چه کسی است؟ اشعاری درباره احمد بن موسی(ع)، زیارتنامه آن حضرت و فهرست‌های منابع هم بخش پایانی کتاب است.

فهرست ۴۳۵ منبع کتاب، خواننده را مطمئن می‌کند که با یک تحقیق گسترده و جدی مواجه است.